Ιθώμη:Η δημόσια υγεία στην Αρχαία Μεσσήνη...!!!

Εισαγωγή:Γιάννης Ε.Λινάρδος

Οικονομολόγος-Δημοσιογράφος

Ο καθηγητής αρχαιολογίας Πέτρος Θέμελης, ο δικός μας άνθρωπος, που διενεργεί τις ανασκαφές στην Αρχαία Μεσσήνη, είναι γιος ενός μεγάλου ποιητή και στιχουργού, του Γιώργου Θέμελη ο οποίος έφυγε από τη ζωή το 1976 στη Θεσσαλονίκη όπου ζούσε. Το 1973 ο μουσικοσυνθέτης  Σταύρος Κουγιουμτζής επιχειρεί να ηχογραφήσει το LP ''Ηλιοσκόπιο'' , και είχε γράψει τη μουσική επάνω σε στίχους του Άγγελου Σικελιανού. Όμως την τελευταία στιγμή δεν δόθηκε η άδεια από τους κληρονόμους των πνευματικών δικαιωμάτων για τη χρήση των στίχων αυτών. Τότε ο Σταύρος Κουγιουμτζής ''πάντρεψε'' τη μουσική που είχε γράψει για το Ηλιοσκόπιο με στίχους του Γιώργου Θέμελη. Στο δίσκο αυτό ερμηνευτές είναι ο Γιώργος Νταλάρας και η Αιμιλία Κουγιουμτζή.  Όμως για τον ποιητή Γιώργο Θέμελη θα αναφερθούμε σε μελλοντικό άρθρο μας.

Η δημόσια υγεία στην Αρχαία Μεσσήνη

Του καθηγητή Πέτρου Θέμελη

Ο θεσμός της δημόσιας υγείας δεν είναι τόσο νέος όσο θεωρείται γενικά. Επίσημη κρατική μέριμνα για τους πολίτες υπήρχε οπωσδήποτε στον αρχαίο ελληνικό κόσμο και συνεχίστηκε κατά την περίοδο της ρωμαιοκρατίας, καθώς και στο Βυζάντιο. Το Εθνικό Σύστημα Υγείας του 20ού αιώνα δεν είναι βέβαιο ότι είχε ως πρότυπό του το ελληνορωμαϊκό, πάντως οι πρώτες μελέτες για τη δημόσια υγεία στην αρχαία Ελλάδα είδαν το φως της δημοσιότητας μεταξύ 1880 και 1905, και δεν είναι δυνατό να διέφυγαν της προσοχής των εμπνευστών του σύγχρονου θεσμικού πλαισίου που έκανε την εμφάνισή του στη Μεγάλη Βρετανία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Παράλληλα με τους ιδιώτες μαρτυρούνται τουλάχιστον από τον 5ο αι. π.Χ. δημόσιοι ιατροί στην αρχαία Ελλάδα, οι οποίοι αμείβονταν από την Πολιτεία για να θεραπεύουν ασθενείς δωρεάν. Στο Ιπποκρατικό Corpus σώζεται το αντίγραφο ενός αθηναϊκού ψηφίσματος, όπου προτείνεται η απόδοση τιμών στον μέγιστο των ιατρών Ιπποκράτη (460-377 π.Χ.) για τις υπηρεσίες που πρόσφερε στην πόλη των Αθηνών κατά τη διάρκεια του μεγάλου λοιμού στα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου, μολονότι είναι γνωστό ότι ο Ιπποκράτης δεν υπηρέτησε ποτέ ως δημόσιος ιατρός. 

ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΜΟΣ

Δημόσιοι ιατροί της πόλης των Αθηνών, συνήθως μέτοικοι, συγκροτούσαν ένα είδος σωματείου με κέντρο το ιερό του Ασκληπιού, στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης, και δυο φορές το χρόνο θυσίαζαν στο βωμό του θεραπευτή θεού και της Υγείας.

Σε σωματεία (collegia medicorum) ήταν οργανωμένοι επίσης οι γιατροί της αρχαίας Ρώμης.

Στους μύθους του Αισώπου πάντως, η εικόνα των γιατρών γενικώς δεν είναι κολακευτική: Στηλιτεύονται ως πλεονέκτες, απαίδευτοι, αμαθείς και μεγαλορρήμονες, χωρίς βέβαια να σημαίνει ότι αυτός ήταν ο κανόνας.

ΔΙΚΤΥΑ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΟΓΡΑΦΗΣΗΣ

Στο νησί της Κω, όπου λειτουργούσε ακμαία σχολή ιατρών, υπηρετούσε από ένας γιατρός σε κάθε δήμο.

Αριστα οργανωμένο ήταν το σύστημα της δημόσιας υγείας ειδικά στην Πτολεμαϊκή Αίγυπτο. Σύμφωνα με τον Διόδωρο Σικελιώτη, οι γιατροί χορηγούσαν φάρμακα συμβουλευόμενοι επίσημο γραπτό συνταγολόγιο και ελέγχονταν από ειδικό αξιωματούχο «επί των ιατρών». Στην Αίγυπτο και σε άλλες περιοχές του ελληνικού κόσμου μαρτυρείται ότι είχε επιβληθεί και ειδικός ιατρικός φόρος, το «ιατρικόν», που υπολογιζόταν σε δύο μετρητές σιτηρών ή έναν αμφορέα κρασιού για κάθε οικογένεια.

Το 1989 εντοπίστηκε ανοιχτά της Τοσκάνης ένα ναυάγιο του 130 π.Χ. και ερευνήθηκε από Αμερικανούς ειδικούς του Ινστιτούτου Smithsonian. Περιελάμβανε μεταξύ άλλων ένα φαρμακευτικό μείγμα από δέκα διαφορετικά εκχυλίσματα φυτών, ένα είδος χαπιών.

Φαίνεται τελικά ότι οι κάτοικοι της Ελλάδας και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη συνέχεια, απολάμβαναν ιατρική φροντίδα σε οποιοδήποτε σημείο του τότε κόσμου και αν βρίσκονταν. 

ΓΙΑΤΡΟΙ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΕ... ΚΟΛΑΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΡΝΕΣ

Οι ιδιώτες ιατροί αμείβονταν ανάλογα με τις δυνατότητες και τον πληθυσμό της πόλης όπου ασκούσαν το επάγγελμά τους, και ανάλογα με τη φήμη τους. Βέβαια και στην αρχαιότητα, όπως και σήμερα δυστυχώς, οι πνευματικοί άνθρωποι και οι μορφωμένοι και συνεπείς επαγγελματίες δεν αμείβονταν ανάλογα. Χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι του Κράτη, ενός ποιητή της ελληνιστικής εποχής από τη Θήβα, ο οποίος με τους ιάμβους του διαλαλεί την κυνική του βιοθεωρία, υποβαθμίζοντας σκωπτικά την αξία των φιλοσόφων και των γιατρών, και ανεβάζοντας στα ύψη την αμοιβή του μάγειρα, του κόλακα και της πόρνης. 

ΜΕΣΣΗΝΙΟΙ ΗΡΩΕΣ ΓΙΑΤΡΟΙ - ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ

Οι γιατροί που ακολουθούσαν το στράτευμα απαλλάσσονταν από την υποχρέωση να λαμβάνουν μέρος στις μάχες προκειμένου να φροντίζουν τα τραύματα των πληγωμένων. Η παράδοση αυτή ξεκινάει από τους Μεσσήνιους γιατρούς ήρωες-πολεμιστές της Ιλιάδας, Μαχάονα και Ποδαλείριο, γιους του θεραπευτή θεού Ασκληπιού, οι οποίοι έχαιραν ιδιαίτερης λατρείας στο ιερό τους στη Γερήνια της Μεσσηνίας. 

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ ΜΕ ΥΨΗΛΗ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑ

Tα τεχνολογικά επιτεύγματα των αρχαίων Eλλήνων, από τα αρχαϊκά κυρίως χρόνια και εξής, δεν περιορίζονται απλώς στην επινόηση και την κατασκευή σύνθετων μηχανών και οργάνων μέτρησης και υπολογισμού, αλλά επεκτείνονται σε πολλούς και ποικίλους τομείς των δραστηριοτήτων της πόλης. Mια πόλη όπως η αρχαία Μεσσήνη, που ιδρύθηκε με συγκεκριμένο πρόγραμμα και στόχους στις αρχές του 4ου αιώνα (το 369 π.X.) από τον μεγάλο Θηβαίο στρατηγό Eπαμεινώνδα (ο οποίος είχε ταυτόχρονα τη φήμη του φιλόσοφου και του αστρονόμου, “ανδρός ενδόξου επί παιδείαι καί φιλοσοφίαι” κατά τον καίριο χαρακτηρισμό του Πλουτάρχου), δεν μπορεί παρά να είχε οικοδομηθεί με βάση τις πλέον σύγχρονες για την εποχή εκείνη τεχνικές, τεχνολογικές γνώσεις και ιατρικές γνώσεις περί κλίματος και δημόσιας υγείας, γνωστές κυρίως από την Ιπποκράτεια Συλλογή. Αυτό αποδεικνύεται από τα ίδια τα πράγματα, από τα ίδια δηλαδή τα σωζόμενα υλικά κατάλοιπα της αρχαίας μεσσηνιακής πρωτεύουσας που έχουν έλθει στο φως με τις ανασκαφές.

Ολα τα οικοδομήματα της Mεσσήνης έχουν τον ίδιο προσανατολισμό και εντάσσονται μέσα στον κάναβο που δημιουργείται από οριζόντιους και κάθετους δρόμους, ελαφρώς λοξά τοποθετημένους ως προς τον μαγνητικό βορρά, για λόγους υγιεινής διαβίωσης των κατοίκων και αποφυγής των δυσάρεστων ανέμων, σύμφωνα με τις ισχύουσες τότε αρχές που αναφέρει στο σύγγραμμά του ο Βιτρούβιος, ο γνωστός αρχιτέκτων των χρόνων του αυτοκράτορα Αυγούστου. 

ΤΟ ΙΠΠΟΔΑΜΕΙΟ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ

Η Μεσσήνη αποτελεί σημαντικό και μοναδικό για την Πελοπόννησο παράδειγμα ύστερης κλασικής - ελληνιστικής πόλης με κανονικό πολεοδομικό, όπου κάθε νησίδα έχει διαστάσεις 99 Χ 36 μ. και περιλαμβάνει 14 οικίες, οργανωμένες ανά επτά σε δύο παράλληλες σειρές με κατεύθυνση από βορρά προς νότον. Κάθε κατοικία έχει διαστάσεις 14,14 Χ 18 μ. ήτοι 255 μ2. H θέση της πόλης είναι υψηλή, ηλιόλουστη και υγιεινή, το πολεοδομικό της σύστημα είναι το λεγόμενο “ιπποδάμειον” που πήρε το όνομά του από τον πρώτο εμπνευστή και δημιουργό του, τον αρχιτέκτονα, πολεοδόμο, γεωμέτρη και αστρονόμο του 5ου αιώνα π.X. Iππόδαμο από τη Mίλητο.

Το προκαθορισμένο αυτό ιπποδάμειο σχήμα, που εμπνέεται από τις αρχές της ισονομίας, της ισοπολιτείας και της ισομοιρίας -τις αρετές δηλαδή του δημοκρατικού πολιτεύματος- και χαρακτηρίζεται από ακραίο γεωμετρισμό από κάθετους και οριζόντιους άξονες, προσαρμοζόταν κάθε φορά στις ειδικές γεωμορφολογικές και κλιματολογικές συνθήκες του τόπου και ήταν αρμονικά ενταγμένο στο φυσικό περιβάλλον. Βασική ιδέα του πολεοδομικού αυτού σχεδίου είναι, όλοι οι πολίτες να έχουν ισομεγέθη και εξίσου κατάλληλα οικόπεδα και άμεση πρόσβαση στα δημόσια και ιερά οικοδομήματα, τους κοινόχρηστους δηλαδή χώρους, οι οποίοι επιβάλλονται με τη δεσπόζουσα θέση τους στο κέντρο της πόλης.

Πάνω σε αυτές ακριβώς τις αρχές και με βάση προσχέδιο που χαράχθηκε με ακρίβεια πάνω σε έδαφος εντόνως επικλινές και βραχώδες, από ικανούς γεωμέτρες και πολεοδόμους της εποχής, οικοδομήθηκε το 369 π.X. η νέα πρωτεύουσα της αυτόνομης Mεσσηνίας. Aκόμη και οικοδομήματα όπως δύο ιερά σκαρφαλωμένα στη νότια πλαγιά της Iθώμης, εντός των τειχών αλλά απομονωμένα και έξω από τον οικιστικό πυρήνα, είναι ενταγμένα στον ευρύτερο πολεοδομικό ιπποδάμειο ιστό και έχουν τον ίδιο προσανατολισμό με τα οικοδομήματα πολιτικού και θρησκευτικού χαρακτήρα του κέντρου της πόλης.

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ

Ενας τέτοιος σχεδιασμός προϋποθέτει βαθιά γνώση της τεχνολογίας και των επιστημών, συμπεριλαμβανομένης της ιατρικής, όπως υπογραμμίσαμε παραπάνω. Η τεχνολογία είναι άξονας εξέλιξης και βελτίωσης της ποιότητας ζωής των ανθρώπων, σημαντικός παράγοντας κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης και επικοινωνίας των λαών. Ο άνθρωπος ενισχύει τα φυσικά του μέσα με τεχνητές εφευρέσεις, αξιοποιώντας υλικά και δυνάμεις του περιβάλλοντος, προκειμένου να επιτύχει συγκεκριμένους σκοπούς στον καθημερινό του αγώνα για επιβίωση και να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες υγιεινής και ευχάριστης διαβίωσης.

Αυτό έπραξαν οι Μεσσήνιοι με τη βοήθεια των Θηβαίων επιστημόνων που ακολούθησε το στράτευμα του Επαμεινώνδα, όπως συνέβη αργότερα και με το στράτευμα του Μ. Αλέξανδρου.

Στη Μεσσήνη, στα τέλη του 2ου αι. π.Χ., εκδόθηκε μια σειρά από χάλκινα νομίσματα που αποδίδουν στην κύρια όψη το κεφάλι του γενειοφόρου θεού Ασκληπιού και στην πίσω το σύμβολό του: ένα ραβδί με ελισσόμενο πάνω του φίδι.

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΕΠΙΤΕΛΕΙΑ

O εμπνευστής ίδρυσης της μεγάλης και ισχυρής πρωτεύουσας της νέας αυτόνομης Μεσσηνίας, ο Επαμεινώνδας, συνοδευόταν από γεωγράφους, γεωμέτρες, γεωλόγους και υδρογεωλόγους, πολεοδόμους, αρχιτέκτονες, μηχανικούς και άλλους ειδικούς, για να σχεδιάσουν και να θεμελιώσουν τη δυνατή αυτή πόλη, να δαμάσουν την ορμή των νερών, να ορίσουν τη θέση και τον προσανατολισμό του ιδιωτικού και του δημόσιου χώρου, να κατασκευάσουν κρήνες και αποχετευτικό δίκτυο με ευρύχωρους υπονόμους σε κάθε δρόμο.

Tο ίδιο συνέβη μια γενιά περίπου αργότερα, όπως αναφέραμε, με τον Mέγα Aλέξανδρο και την ομάδα επιστημόνων που τον συνόδευαν κατά την εκστρατεία του στην Aσία, όπου ίδρυσε με τον ίδιο περίπου τρόπο και πάνω στις ίδιες αρχές μεγάλες και ισχυρές πόλεις, συμπεριλαμβανομένης της Aλεξάνδρειας εν Aιγύπτω, με τον περίφημο φάρο κι άλλα αξιοθαύμαστα έργα και οικοδομήματα που αναφέρονται από αρχαίους συγγραφείς αλλά είναι ενταφιασμένα για πάντα κάτω από τη σύγχρονη πόλη - σε αντίθεση με τη Μεσσήνη, όπου έχουν αποκαλυφθεί και ξανακερδίσει την αρχική μορφή τους.

Το παράδειγμα του Eπαμεινώνδα και του Mεγάλου Aλεξάνδρου το ακολούθησαν κι άλλοι στρατηγοί και κατακτητές της Ιστορίας, οι οποίοι συνοδεύονταν στις εκστρατείες τους από ομάδες επιστημόνων ερευνητών - όπως ο Μέγας Ναπολέων και ο Γάλλος στρατηγός Μαιζών, ο οποίος αποβιβάστηκε στο Πεταλίδι το 1829 με την «Επιστημονική Αποστολή του Μορέως» υπό τον Abel Blouet. Η Αποστολή του Μοριά, μεταξύ άλλων, πραγματοποίησε ανασκαφικές έρευνες και αποτυπώσεις οχυρώσεων και μνημείων στην αρχαία Μεσσήνη.

ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ

Ο Ρωμαίος αρχιτέκτονας του 1ου αι. π.Χ. Βιτρούβιος, σε νεαρή ηλικία, είχε ακολουθήσει τον Ιούλιο Καίσαρα στις στρατιωτικές του επιχειρήσεις στη Γαλατία, την Αφρική και την Ανατολή, όπου και απέκτησε πολύτιμη εμπειρία. Είχε επιβλέψει, το έτος 33 π.Χ., την κατασκευή των νέων αγωγών του δικτύου ύδρευσης της Ρώμης. Τα υδραγωγεία ήταν έργο του στρατηγού Mάρκου Bιπσάνιου Αγρίππα ο οποίος έκτισε μεταξύ 21 και 12 π.X. το Ωδείο της αγοράς των Aθηνών. Tο 21 π.X. ο Aύγουστος του έδωσε σύζυγο την κόρη του Iουλία, χήρα ήδη στα 16 της χρόνια.

Ο Βιτρούβιος ολοκλήρωσε τη συγγραφή του έργου του «Περί Αρχιτεκτονικής (De Architectura)» στο τέλος του βίου του, μεταξύ 27 και 23 π.Χ., και το αφιέρωσε στον Αύγουστο. Τα προβλήματα της δημόσιας υγείας τον απασχολούν ιδιαίτερα, όπως δείχνουν οι σχετικές αναφορές του, διάσπαρτες και στα δέκα βιβλία του, κυρίως όμως στο πέμπτο, το έκτο και το όγδοο.

Σημαντικά είναι καταρχήν όσα αναφέρονται από τον Βιτρούβιο στο πρώτο βιβλίο του. Σχετικά με την επιλογή της θέσης των τειχισμένων πόλεων, όπως η αρχαία Μεσσήνη, επιλέγεται από τον ίδιο (κεφ. 4, παράγραφος 1-4) η πιο υγιεινή τοποθεσία σε υψηλή θέση, που δεν καλύπτεται από ομίχλη ή πάχνη το χειμώνα και βλέπει όχι προς τις ζεστές ή τις κρύες, αλλά προς τις ενδιάμεσες περιοχές του ουρανού, και επίσης δεν γειτνιάζει με έλη. Ανθυγιεινές θεωρεί και τις παραθαλάσσιες πόλεις εφόσον είναι στραμμένες προς το Νότο ή τη Δύση, γιατί το καλοκαίρι η νότια περιοχή του ουρανού είναι ζεστή το πρωί και το μεσημέρι, ενώ η δυτική είναι ευχάριστη το πρωί, ζεστή το μεσημέρι και πυρωμένη το απόγευμα, υποστηρίζει ο Ρωμαίος αρχιτέκτων και πολεοδόμος. Κατά την άποψή του, οι συνεχείς εναλλαγές ζέστης και κρύου προξενούν βλάβες στα σώματα των έμβιων όντων, αλλά και στα μη έμψυχα όντα. Ανάλογες βλάβες προκαλούνται όταν με τον άνεμο και την αύρα διεισδύει στο σώμα η ψυχρότητα της υγρασίας, καταλήγει. Οι διευθύνσεις των δρόμων πρέπει να μην είναι στραμμένες προς τις περιοχές των ανέμων, αλλά έτσι ώστε αυτοί να προσκρούουν στις γωνίες που σχηματίζουν τα κτήρια των κατοικιών για να απωθούνται και να διασκορπίζονται (Βιτρούβιος 1.6.8-9).

Σχετικά με τη θέση των ιερών, ο Βιτρούβιος (1.2.6) υποστηρίζει ότι επιτυγχάνεται κοσμιότητα όταν για όλους τους ναούς έχουν επιλεγεί οι πιο υγιεινές περιοχές και όταν εκεί όπου πρόκειται να ανεγερθούν ιερά έχουν βρεθεί πηγές υγιεινού νερού, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για ιερά του Ασκληπιού, της Υγείας και των άλλων θεών που οι ιαματικές τους ικανότητες θεραπεύουν πολλούς ασθενείς. Οι αρρώστιες που πίστευε ότι θεραπεύονται δύσκολα είναι η καταρροή, ο βήχας, η πλευρίτιδα, η φυματίωση (1.6.3). Οι ασθενείς αναρρώνουν γρήγορα όταν μεταφερθούν από ανθυγιεινό σε υγιεινό τόπο και τους χορηγηθεί νερό από ιαματική πηγή - και όταν οι άνεμοι κρατηθούν μακριά, τότε ο τόπος θα είναι υγιεινός, προσθέτει παρακάτω.

Η «ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ» ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

Είναι προφανές ότι ο Βιτρούβιος αντλεί τις πληροφορίες του για τις ασθένειες, τα αίτια και τη θεραπεία τους από τη λεγόμενη «Ιπποκρατική Συλλογή» ιατρικών συγγραμμάτων, που αποδίδεται εκτός από τον Ιπποκράτη σε πολλούς άλλους συγγραφείς, τα κείμενα των οποίων χρονολογούνται από τον 5ο αιώνα π.Χ. ως τον 1ο αιώνα μ.Χ., φτάνουν δηλαδή ως τα χρόνια του αυτοκράτορα Αύγουστου.

Για τη φυματίωση φυσικά δεν γνώριζαν τότε ότι προκαλείται από βακτήρια που ανακάλυψε το 1882 ο Robert Koch. Ο Βιτρούβιος πάντως, μιλώντας για τα νερά, τα λουτρά και τις υδραυλικές εγκαταστάσεις, επισημαίνει τον κίνδυνο από τους μολύβδινους σωλήνες των υδραυλικών εγκαταστάσεων και αναφέρει τις ασθένειες των εργαζόμενων σε εργαστήρια μολύβδου. Δυστυχώς οι κάτοικοι της Πομπηίας και άλλων πόλεων δεν γνώριζαν τις βλαβερές ιδιότητές αυτού του μετάλλου και κατά συνέπεια πέθαιναν από μολυβδίαση.

Συνέδεε επίσης ο Βιτρούβιος τη βρογχοκήλη με την πόση μολυσμένου νερού, ενώ καθόριζε τη χρήση του κάθε δωματίου στα σπίτια σύμφωνα με την είσοδο του φωτός της ημέρας (6,4). Τέλος, κατά την άποψή του τα φρούτα και τα ποτά πρέπει να φυλάγονται σε σκιερά μέρη (6,6).